Ο μεσαιωνικός θρήνος της Αθήνας και η σχέση του με το Λυγουριό.

Γράφει ο Αντώνης Ξυπολιάς 

 Το 1881 στην Βιβλιοθήκη της Πετρούπολης στη Ρωσία,βρέθηκε από τον ομογενή καθηγητή Γαβριήλ Δεστούνη,ένα έμμετρο ελληνικό κείμενο με αναφορά σε [αχρονολόγητη] καταστροφή της Αθήνας από τους Τούρκους,που είχε τον τίτλο‘’περί της αναλώσεως καί της αιχμαλωσίας ή γέγονεν υπο των Περσών εις Άττικήν ‘Αθήνα’’ στην συνέχεια,το θρηνητικό αυτό χρονικό των εξήντα εννέα στίχων,διχογνώμησε τους ιστορικούς της Αθήνας ,οι οποίοι κατέθεσαν διαφορετικές απόψεις τόσο για τον χρόνο αναφοράς του για την καταστροφή της πόλης,όσο και για τους δύο‘’ακανθώδεις ’’στίχους του : Αρχήν αιχμαλωτίσασιν Λεγουρικού το μέρος/ δεύτερον τρίτον ήλθασι εις τον αυτόν τον τόπον’’[17ο/18 στίχος] και ‘’εκόψασιν τους πόδας μου ήγουν τα Λεγουρία’’[40ος στίχος]. 

 Ένας γνωστός δηλαδή τόπος στην κοινωνία της Αθήνας,με την ονομασία Λεγουρικό, που καταστράφηκε πριν από την πόλη, ενέπνευσε τον στιχουργό του 15ου αι., διχογνώμησε όμως τους ιστορικούς τον 20ον αι., αν ήταν ή όχι το Λυγουριό. 

Ο ίδιος ο Δεστούνης που δημοσίευσε το μεσαιωνικό χρονογραφικό ποίημα, στο Δελτίο της Ιστορικοφιλολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Πετρούπολης θεώρησε ως χρόνο εισβολής και καταστροφής της Αθήνας το 1456 και έγραφε ότι ‘’Λεγουρικού το μέρος ’’ είναι ’’το παλαιό και νέο Λυγουριό της Επιδαύρου’’. Τον ίδιο χρόνο -1881- και ο καθηγητής Σπυρίδωνας Λάμπρος,το δημοσίευσε στην Φιλολογική Εβδομαδιαία Επιθεώρηση του Βερολίνου και στο περιοδικό Παρνασσός, όπου έκρινε πιθανή ημερομηνία καταστροφής το 1460,όταν οι Τούρκοι κατέστρεψαν πελοποννησιακές πόλεις και στην συνέχεια εισέβαλαν στην Αθήνα.Λεγουρικόν έγραφε ότι είναι το Λυγουριό και με αυτό ο στιχουργός εννοούσε όλη την Αργολίδα. Το μέρος δηλ.αντί του όλου,κάτι που σημείωνε ως ακατανόητο. .[Σημ.1]

Το 1889 ο Γερμανός Φερδινάνδος Γρηγορόβιος,διατύπωσε την πεποίθηση του ότι πρόκειται περί της εισβολής των Τούρκων στην Αθήνα την 4 Ιουνίου 1456,οι οποίοι πολιόρκησαν στην συνέχεια την Ακρόπολη.

Τον ίδιο χρόνο-1889-ο Δ.Καμπούρογλου,δέχτηκε ότι η καταστροφή της Αθήνας έγινε το 1456,αλλά με την έκφραση Λιγουρικό,δεν είναι το‘’άσημο Λυγουριό’’,αλλά κάποιος τόπος της Αττικής ή της Βοιωτίας που έφερε το όνομα αυτό ‘’ώς άνήκοντος είς αύθέντην έκ Λιγουρίας’’και το τοπωνύμιο δεν διατηρήθηκε στην συνέχεια. Το 1894 και ο Γ.Κωνσταντινίδης έγραφε ότι πρόκειται για την επίθεση του 1456, ενώ το 1900 ο Γερμανός Κρουμπάχερ ότι αναφέρεται στο 1458,όταν οι Τούρκοι μετα από δίχρονη πολιορκία κατέλαβαν και την Ακρόπολη .

Αντίθετα το 1902 ο Θεμ.Φιλαδελφεύς έγραφε ότι τα γεγονότα της καταστροφής έγιναν το1397. Τότε οι Τούρκοι κατέστρεψαν το Άργος και την Αργολίδα και πήραν 14000 αιχμαλώτους .Ο ιστορικός ερμήνευσε ότι ο Θρήνος εννούσε ως ‘’κεφαλή’’της Αθήνας την Κωνσταντινούπολη ενώ με τον στίχο ‘’εκόψασιν τους πόδας μου ήγουν τα Λεγουρία’’ , ως πόδια της Αθήνας την Αργολίδα. Η ερμηνεία όμως αυτή κρίθηκε ως‘’απίθανη’’από τον Σπ.Λάμπρου και ‘’τερατούργημα’’ από τον Φ.Κουκουλέ.
Το 1905 ο Σπ.Λάμπρος στον΄΄Νέον Ελληνομνήμονα’’ ισχυρίστηκε ότι στο χειρόγραφο και στον στίχο‘’Εκόψασιν τους πόδας μου ήγουν τα Λεγουρία’’ο δίφθογγος –ου- έχει τοποθετηθεί πάνω από την γραμμή της λέξης,έτσι που κάποιος μπορεί να το διαβάσει Λεγουρία και Λεουγρία.Έτσι ο Λάμπρος συμπέρανε ότι Λεγουρία δεν είναι το Λυγουριό αλλά τα ελαιουργεία της Αθήνας,τα οποία κατέστρεψαν οι εισβολείς.[Σημ.2]

Τον ίδιο χρόνο,ο ίδιος στις‘’Μικτές Σελίδες’’,επανέλαβε όμως ότι’’Λεγουρικόν΄΄ είναι
το Λυγουριό και επανέλαβε ότι ο στιχουργός εννοούσε με αυτό όλη την Αργολίδα. Το 1909 ο Ουίλλιαμ Μύλλερ στην‘’Φραγκοκρατία στην Ελλάδα’’σημείωνε ότι Λεγουρικού το μέρος είναι το Λυγουριό,ενώ ο στίχος‘’εκοψασιν τους πόδας μου ήγουν τα Λεγουρία’’υπαινίσεται τα χρόνια πού η Αργολίδα ήταν τότε τμήμα[εξάρτημα] του Δουκάτου της Αθήνας’’.[Σημ.3]

Το 1916 ο Φ.Κουκουλές επέκτεινε την σκέψη του Λάμπρου περί Ελαιουργείων και στην φράση’’ Λεγουρικού το μέρος’’και περιέγραψε ότι οι Τούρκοι,εισέβαλαν πρό της άλωσης της Αθήνας στα περίχωρα της,τα οποία ερήμωσαν,τους ανθρώπους εφόνευσαν και εξηνδραπόδισαν ,την χώρα εδενδροτόμησαν’’.Ετσι Λεγουρικού το μέρος το ερμήνευσε ως το Ελαιογυρικό[όπου ελαιογύρειο =ο ελαιώνας]. [Σημ.4]

Ο Καμπούρογλου γιαυτή την άποψη του Κουκουλέ έγραφε,ότι οι γλωσσικοί τύποι ελαιογύρειο,ελαιουργείο μπορεί να ήταν σε χρήση σε άλλες περιοχές της Ελλάδος,δεν ήταν όμως στην Αθήνα.Στην εργασία του ‘’Τοπωνυμιακά Παράδοξα’’-1920,έγραφε ότι πουθενά δεν συνάντησε στην Αθήνα αυτές τις εκφράσεις,αλλά μόνο‘’ληατρίβια και ληατριβιαρέους’’.Στην ίδια εργασία ο Καμπούρογλου κατέληξε ότι με τις εκφράσεις ΄΄Λεγουρικό’’και ‘’Λεγουρία’’ο θρηνωδός εννοούσε το Λυγουριό.

Όμως στην συνέχεια το 1928,ο ίδιος ο Καμπούρογλου στην εφημ.ΕΣΤΙΑ 15 Σεπτεμβρ. κατέθετε την απορία του πως μπόρεσε ο στιχουργός να μνημονεύσει ένα άσημο χωριό της Επιδαύρου και μάλιστα να εννοεί με αυτό ολόκληρη την Αργολίδα. Το 1934 ο ίδιος κατέληξε,ότι η καταστροφή της Αθήνας έγινε επί των Σαρακηνών πειρατών τον 9ον-10ον αι. και έγραφε ότι αυτοί το 896 κατέστρεψαν αρχικά το Λυγουριό,τα παράλια της Επιδαύρου,την Αίγινα και στην συνέχεια την Αθήνα ,τα ελαιουργεία και τα περίχωρα της.Άποψη που δεν έγινε αποδεκτή από τον K.M.Setton.

Από αυτό τον κύκλο των διαφορετικών ιστορικών απόψεων,που είχαν ως βάση την ετυμολογία του τοπωνύμιου ,διατηρήθηκε αυτή του Φ.Κουκουλέ ότι Λεγουρικό το μέρος είναι το ελαιογύρειο και το Λυγουριό έχει την προέλευση από τον ελαιώνα του.

Οι πηγές κάνουν όμως αναφορά σε κάποια τεκμήρια της δεκαετίας του 1450,που έχουν σχέση με το κάστρο-την ιστορία- του Λυγουριού και έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ 1450 –ΜΕ ΑΝΑΦΟΡΑ ΚΑΙ ΤΟ ΛΥΓΟΥΡΙΟ.

Τα μεσαιωνικά χρόνια το Λυγουριό ανήκε στην Κορινθία,την ιστορική μοίρα της οποίας και ακολούθησε,και τον 13-14ον αιώνα ήταν ένα από τα εννέα ισχυρότερα κάστρα που συγκροτούσαν την Καστελλανία της. Τον15οναι.η Κορινθία πέρασε στην κυριότητα του δεσποτάτου του Μυστρά και οι πηγές καταγράφουν της μεγάλης κλίμακας επιθετικές επιχειρήσεις που δέχτηκε απο τους Τούρκους, με σφαγές και αιχμαλωσίες του πληθυσμού της ,ενώ απρόσβλητη έμεινε η[υπόλοιπη] βενετοκρατούμενη Αργολίδα. Τότε διοικητής στο κάστρο του Λυγουριού ήταν ο Ιωάννης Σπανιόλο,’’ένας καταλανός απογονος φέουδου της Αθήνας’’,γράφει η Diana Gilliland Wright.[Σημ.5] Ο ίδιος καταγράφεται ως διοικητής και στα κάστρα του Φαναριού και του Δαμαλά.

Οι ιστορικές πηγές δεν φωτίζουν τον λόγο που ο καταλανός βρέθηκε άρχοντας στα τρία πλησιόχωρα κάστρα,που έλεγχαν τα παράλια δυτικά της Αίγινας,είναι όμως γνωστό ότι εκείνα τα χρόνια το Δεσποτάτο διόριζε διοικητές και παραχωρούσε φέουδα για να εξησφαλίσει την συνεργασία και υποστήριξη ορισμένων αρχόντων στον Μοριά.

Εντύπωση προκαλεί η περίπτωση του Φαναρίου,το οποίο ενώ είχε παραχωρηθεί τον

Ιούλιο του 1449 με χρυσόβουλο του Κωνσταντινου Παλαιολόγου ως πρόνοια στα παιδιά του Πλήθωνα Γεμιστού,και με αργυρόβουλο το 1451 του δεσπότη Δημητρίου

[Παλαιολόγου],αυτή ακυρώθηκε και η περιοχή παραχωρήθηκε στον Σπανιόλο

Αυτός ο καταλανός διοικητής Λυγουριού κλπ. βρέθηκε τον Αυγουστο του 1452 στην Ιταλία,για διαπραγματεύσεις με τον βασιλιά της Αραγωνίας και Νάπολης Αλφόνσο Ε’ Τότε υπό τον φόβο της επερχόμενης τουρκικής απειλής,οι δεσπότες του Μυστρά ήταν σε επαφές με τον ισχυρό βασιλιά για στρατιωτική στήριξη ,που έφερε τον τίτλο του κυρίου της Καστελλανίας Κορίνθου[Σημ.6] και απέβλεπε σε κτήσεις στα ανατολικά. Εκμεταλευόμενος τις συνθήκες ο Αλφόνσο Ε’ο Μεγάθυμος από την Νάπολη,αξίωνε επίσης την παροχή τίτλων σε καταλανούς,ιδιαίτερα στο δουκάτο της Αθήνας.

Στις διαπραγματεύσεις με τον Αλφόνσο συμμετείχε και ο άρχοντας του Λυγουριού,ως πρεσβευτής του Κωνσταντίνου Καντακουζηνού Παλαιολόγου,ο πατέρας του οποίου [Ιωάννης] ήταν στο οικείο περιβάλλον του αυτοκράτωρα στην Κωνσταντινούπολη. Άρχοντας με στενές σχέσεις με τους Παλαιολόγους,ο διοικητής Λυγουριού εφάρμοσε από τους πρώτους τα έκτακτα και σκληρά φορολογικά μέτρα,που επέβαλαν το φθινόπωρο του 1453 οι δεσπότες του Μυστρά.Τα μέτρα αυτά ξεσήκωσαν τους κατοίκους της υπαίθρου στο Δεσποτάτο,με αρχή -και με βάση τις πηγές- που έγινε στο Λυγουριό,το Δαμαλά,το Φανάρι και το Μούχλι [ερειπωμένος τόπος σήμερα έξω από την Τρίπολη]και στη συνέχεια απλώθηκε σε όλη την Πελοπόννησο.

Για την αντιμετώπιση των επαναστατών οι δεσπότες του Μυστρά προσκάλεσαν τον Τούρκικο στρατό και όπως είναι φυσικό το Λυγουριό και οι τρείς άλλοι τόποι που ‘’κατ’εξοχήν και σπουδαίως συνεταράχθησαν’’υπέστησαν και τις κύριες επιπτώσεις.

Δύο χρόνια μετά ο μισθοφορικός ξένος στρατός κατέστειλε τις εξεγέρσεις και έφυγε από την Πελοποννήσο.Εισέβαλε στην συνέχεια στην Αθήνα την οποία κατέλαβε την 4 Ιουνίου 1456 και πολιόρκησε την Ακρόπολη,ενώ πολλοί κάτοικοι της Αθήνας από τον φόβο των Αγαρηνών κατέφυγαν στο Αγκίστρι ,την Αίγινα και στα απέναντι παράλια.

Την 12 Οκτωβρίου 1456,ο διοικητής της πολιορκημένης Ακρόπολης και κάτοικοι της Αθήνας ζήτησαν την προστασία της Βενετίας ,σε ένα αίτημα που κατατέθηκε στις βενετικές αρχές της Εύβοιας.Ο φιορεντίνος άρχοντας τότε της Αθήνας δεν είχε καλές σχέσεις με την Βενετία [λόγω του τρόπου αναρρίχησής του στην ηγεμονία],ενώ η γυναίκα του και τελευταία κυρά της Αθήνας,η ωραία Μουχλιώτισα ,ήταν κόρη του

ηγεμόνα στο Μούχλι. Την ίδια όμως ημέρα στις ίδιες βενετικές αρχές της Εύβοιας υπέβαλαν ίδιο αίτημα προς την Βενετία και τέσσερα κάστρα /περιοχές που ήταν το Μούχλι,ο Δαμαλάς,το Φανάρι και το Λυγουριό. secred XX ,Φ105,Γρηγοροβιος

Ο Μύλλερ στην Φραγκοκρατία σελ.498 γραφει ότι εκτός από τους άρχοντες των τεσσάρων αυτών κάστρων/ περιοχών που απευθύνθηκαν στην Βενετία,όλοι οι άλλοι ‘’εκφυλισμένοι απόγονοι των παλαιών Μωραϊτικων οικογενειών δεν δίστασαν να αναγνωρίσουν ως ηγεμόνα τον Τούρκο,ως αυθέντην στον Μοριά,με τον όρο να μην αφαιρέσει τις κτήσεις τους και να μην ζητάει από τα παιδιά τους το φόρο αίματος’’.

Στοιχεία που δείχνουν ότι ο άρχοντας Λυγουριού και Μουχλίου ήταν σε κάποιο δίαυλο επαφής και συνενόησης με την Αθήνα.Και αυτό τεκμηριώνεται και από το γεγονός ότι ίδιο αίτημα των καταλανών ηγεμόνων της Αίγινας το υπέβαλαν στις βενετικές αρχές Ναυπλίου,ενώ το Λυγουριό,Μούχλι κλπ απευθύνθηκαν στην μακρινή Εύβοια.

Την 12 Νοεμβρίου 1456 η Σύγκλητος της Βενετίας αποφάνθηκε με επιφύλαξη, για το αίτημα της Αθήνας,ενώ για το Μούχλι ’’δεν απέκρουσεν γενικώς την πρότασην’’. Για το κάστρο όμως του Λυγουριού και των δύο άλλων πλησιόχωρων,η Γερουσία έγραφε στις αρχές της Εύβοιας:‘’Επιθυμούμε και σας διατάζουμε να συνεχίσετε να εργάζεστε με καλούς τρόπους,δίνοντας θετικά μηνύματα στις τρείς περιοχές που βρίσκονται κοντά στον κόλπο της Αίγινας,δίνοντας τους ελπίδα ότι σύντομα θα έχουν καλά νέα από τη Βενετία που θα τους ευχαριστήσουν’’ . Με δεδομένη την βενετική κατοχή στην Αίγινα,η απόφαση της Γερουσίας απέβλεπε εκτός από τα οικονομικά συμφέροντα,στην εξασφάλιση των εμπορικών λιμανιών,στην αντιμετώπιση των πειρατικών εξορμήσεων και κυρίως στον έλεγχο του θαλάσσιου δρόμου,που από τις ακτές της Πελοποννήσου οδηγούσε στην Αττική [Σημ.7,8],

Η απόφαση της βενετικής Γερουσίας πιστοποιεί την σημασία των συγκεκριμένων κάστρων/περιοχών.Σε επιστολές δε της 17 Νοεμβρίου 1465 του βενετού διοικητή Πελοποννήσου στον πρίγκιπα της Βενετίας και της 18 Ιουλίου 1466 της Γερουσίας στον γενικό τους ναύαρχο Αιγαίου,κλπ.,επισημαίνεται ιδιαίτερα η σημαντικότητα και φήμη του κάστρου του Λυγουριού.Απόψεις που είναι όμως διαμετρικά αντίθετες με την απορία που κατατέθηκε τον 20ου αι. για το ‘’πώς μπόρεσε ο στιχουργός του Θρήνου της Αθήνας να μνημονεύει το Λυγουριό,ένα άσημο χωριό της Επιδαύρου’’.

Τον Μάιο του 1458 ο στρατός του Μωάμεθ Β’ πέρασε χωρίς αντίσταση τον Ισθμό και στην Κορινθιακή ενδοχώρα και λεηλάτησε τα περιφερειακά κάστρα της και χωριά. Οι πηγές καταγράφουν τα ακραία και φρικτά βασανιστήρια που υπέστησαν οι κάτοικοι κάστρων /πόλεων σε Νεμέα,Γαρδίκι,Μούχλι,Καλάβρυτα κλπ .,ενώ για την περιοχή μας περιορίζονται ότι‘’Ετος του Χριστού αυνζ’ επήραν -οι Τούρκοι-την Κόρινθο και την Καστελανία‘’ και έποικοι κάτοικοι της υπαίθρου,από τον φόβο των Αγαρηνών,βρήκαν καταφύγιο στα έρημα τότε νησιά της Ύδρας και του Πόρου. Ο ιστορικός Λαόνικος Χαλκοκονδύλης [1430-1490]γράφει ότι ο Μωάμεθ ο Πορθητής είχε σκοπό να εκστρατεύσει στην οχυρωμένη Επίδαυρο,όπου είχε καταφύγει ο ένας από τους δύο δεσπότες (ο Δημήτριος).Ο Μωάμεθ Β’ είχε σκοπό να καταλάβει την πόλη δείχνοντας στρατηγικό ενδιαφέρον και προσωπικό πάθος για την Επίδαυρο, πιθανόν λόγω της φυσικής της οχύρωσης και της πολιτικής της σημασίας. Στην συνέχεια οι Τούρκοι αποχώρησαν από τον Μοριά και εισέβαλαν στην Αθήνα . Κατά τον Χαλκοκονδύλη η Επίδαυρος προτάθηκε από τον Θωμά Παλαιολόγο να δοθεί στον Αλφόνσο Ε’και ο ίδιος να λάβει αντ’αυτής μια άλλη πόλη λιμάνι στην Ευρώπη!! «και πρέσβυν από Κερκύρας ως βασιλέα έπεμπε πειρώμενος ει και αυτώ χώραν επιδώ οποιανούν της Ευρώπης παράλιον, ώστε την Επίδαυρον παραδούνας τω βασιλεί».

Δύο χρόνια μετά[1460],ο Μωάμεθ επανήλθε για να καταστρέψει ότι είχε απομείνει στον Μοριά.Οι Τούρκοι αμέσως μετά εισήλθαν βίαια πάλι στην Αθήνα- τρίτη εισβολή. Γεγονότα που επαληθεύονται στους στίχους του‘’Θρήνου’’της Αθήνας: ΄΄Αρχήν αιχμαλωτίσασιν Λεγουρικού το μέρος/δεύτερον τρίτον ήλθασι εις τον αυτόν τον τόπον’

Σήμερα κάποια τοπωνύμια διατηρούνται ζωντανά στο Λυγουριό από την δεκαετία του1450,όπως ένα [σπάνιο]τούρκικο,που ερμηνεύεται εξεγερση,επανάσταση. Επίσης Μακελλαρία λέγετο το 17ον αιώνα, το αρχαιοελληνικό κάστρο στους πρόποδες του Φονίσκου και δίπλα στις εκτάσεις/τοπωνύμια έρυμα,λομπάρδα,σπηλιά κουρσάρου. Μακελλαρία,μετονομάστηκε επίσης και η μονή Παναγίας στα Καλάβρυτα, που είχε κτιστεί επί Ιουστινιανού,αλλά λόγω της σφαγής των κατοίκων εκεί από τους Τούρκους του Μωάμεθ Β’ το 1458 πήρε και διατήρησε αυτή την ονομασία / τοπωνύμιο. Οχτώ χρόνια μετά οι Τούρκοι υπέταξαν το κάστρο του Λυγουριού και οι κάτοικοι υποχρεώθηκαν να οικίσουν πλησιέστερα στις παραγωγικές εκτάσεις της περιοχής. 

Σημειώσεις 

 Σημείωση 1.Την δεκαετία 1450 οι Τούρκοι κατέστρεψαν τις πόλεις και χωριά της Πελοποννήσου,αλλά όχι της Αργολίδος, που ήταν στην κυριότητα των Βενετών.Αντίθετα το Λυγουριό από την εποχή των Ρωμαίων και μέχρι το 1593 το Λυγουριό,καθώς και ένα μέρος της Β.Α Αργολίδος ανήκε στην Κορινθία. 

 Σημ. 2.Τα ελαιουργεία σε χρήση τον 15ον αι.ήταν ακόμη τα πέτρινα ρωμαϊκά λιτρίβια.Πέτρινες λεκάνες ,με πέτρινη στήλη στο κέντρο ,που επέτρεπε την περιστροφική κίνηση δύο ημισφαιρικών πέτρινων μυλόπετρων,που σε επαφή με την επιφάνεια της λεκάνης έλιωναν τον ελαιόκαρπο .Πολλά τέτοια ελαιουργεία σώζονται σήμερα στους τράφους του Λυγουριού και των γύρω χωριών . 

 Σημ.3.Το Λυγουριό ανήκε στην Κορινθία και στην Καστελλανία της .Ήταν ένα από τα οχτώ ισχυρότερα της διαχειριστικά και στρατιωτικά κάστρα και στα νότια της σύνορα με την υπόλοιπη Αργολίδα. 

 Σημ.4. Ο Θρήνος, στίχος 51 κ.ε. περιγράφει τις συνθήκες των ελαιοδένδρων στα περίχωρα της Αθήνας ,μετά την τουρκική εισβολή.Περιγράφονται πλούσια,όμορφα,ακμαία,γεμάτα ωραίο καρπό. ΄΄….Δένδρη μου πανωραία και τις να σας αρδεύση /Τις να ραβδίση τον καρπόν ωραίον τον εδικόν σας;…’’

Σημ.5,Όπως μου έγραψε σε ευγενική του επιστολή της 18 Ιουλίου 2025 ο Ισπανός ιστορικός του μεσαίωνα Alberto Montaner,το όνομα Χουάν Σπανιόλ συναντάται σε πολλά έγγραφα του 15ου αιώνα στην Ισπανία και στην Ελλάδα έλαβε την Ιταλική προφορά και προφανώς ήταν απόγονος των αλμογάβαρων ,[το εκτστρατευτικό εκείνο σώμα των Καταλανών που κυρίευσε την Αθήνα το 14ον αιώνα]. 

 Σημ.6 ’’Corinthi ac totius castellaniae dοminus’’ 

 Σημ. 7.Ιδια πολιτική εφάρμοσε η Βενετία στην Εύβοια και σε όλο το μήκος στην απέναντι ζώνη της Βοιωτίας ,σε βάθος πέντε μίλια.Σχετική είναι και η απόφαση της βενετικής Γερουσίας της 18 Μαρτιου 1395 για την Αθήνα 

 Σημ. 8.Η σημαντικότητα του δρόμου Αργείας,Επιδαυρίας και συνέχεια προς Αττική υπήρχε και στην αρχαιότητα, όπου μάλιστα η χερσαία διαδρομή απεικονίζεται και στον πρώτο γνωστό χάρτη [του Πόιντιγκερ] αντίγραφο του 12ου-13ου αιώνα χάρτη του οδικού δικτύου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο έλεγχος της διαδρομής είχε απασχολήσει και τους Καταλανούς της Αίγινας ,που- μέχρι το 1451-είχαν στην κατοχή τους Πιάδα και Λυγουριό,ως πόδια πρόσβασης στις απέναντι ακτές.Τα τοπωνύμια των βουνών Αλιότο και Αρνά σήμερα είναι ίδια με τα ονόματα των τελευταίων εκείνων καταλανών αρχόντων της Αίγινας,τον 15ον αι. Η παραχώρηση της Αίγινας στους Βενετούς συνοδεύτηκε και με την παράδοση σε αυτούς της κάρας του Αγίου Γεωργίου.